PODACI Nemačka ratna odšteta posle Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Šta je nama sve Nemačka dugovala?

Petar Učajev

Ratna odšteta, tj. reparacija, po međunarodnom pravu je sankcija za ratne protivpravne radnje, na zahtev oštećene države upućen drugoj državi, koja je tu štetu prouzrokovala. Zbog obima i neprocenjivosti posledica u Drugom svetskom ratu, reparacija je prema stavu država pobednica tretirana kao sankcija protiv Nemačke i njenih saveznika zbog vođenja rata, kao potreba da Nemačka snosi odštetu „do najveće moguće mere“. Šteta u tom smislu obuhvata ljudske i materijalne žrtve kao i žrtve nacističkog progona.

Reparaciona konferencija za zapadni deo u kom je bila i Jugoslavija, pored Velike Britanije, SAD, Francuske, Grčke, Češke, Austrije i Albanije, održana je u Parizu 1945. Pokušana je raspodela reparacija što nije bilo uspešno. Zapadne sile nisu mogle da se saglase oko koncepcije organizacije sveta, nije odgovaralo ni jačanje komunizma u SSSR-u i Evropi, kao i neizvesnost oko isplate reparacija.

Nesporno je da su jugoslovenska potraživanja iz socijalnog osiguranja za vreme i posle rata rezultat Londonskog sporazuma o spoljnim dugovima iz 1953. godine.

Takođe, nesporno je obeštećenje za žrtve medicinskih eksperimenata, iako u minornom iznosu, kao i to da je Jugoslaviji dodeljen izvestan iznos na ime likvidirane Nemačke imovine u Španiji, da su dodeljene stare demontirane mašine, iz fabrika i drugih postrojenja koje su imale udela u privrednom napretku zemlje, da su montirane  nezavisno od toga gde su vršena pustošenja, da je bilo više sporazuma sa Nemačkom o privrednoj saradnji i plaćanja tokom 1956. godine, ali sva ta sredstva nisu bila reparacije.

Po pozitivnim propisima Jugoslavije, pre svega po Uredbi o osnivanju državne komisije za ratnu štetu (1945) i Pravilniku o prijavljivanju i utvrđivanju ratne štete (1945), pod pojam ratne štete svrstani su:

1. Gubitak nacionalnog bogatstva:

a) šteta na imovini jugoslovenske države, njenih preduzeća, ustanova i zavoda,

b) šteta na imovini jugoslovenskih građana i pravnih lica;

2. Gubitak nacionalnog dohotka, prouzrokovanog ratom i okupacijom;

3.Šteta pričinjena životu, zdravlju i telu, slobodi, polnom integritetu i časti jugoslovenskih građana;

4. Ratni rashodi.

Kao ratna šteta smatrane su i štete koje su zbog ratnih prilika prouzrokovale bivša jugoslovenska vojska, NOV i POJ, Jugoslovenska armija i savezničke vojske.

Naime, SR Nemačka je na osnovu Luksemburškog sporazuma od 10. septembra 1952. platila izvesnu kompenzaciju Izraelu i Konferenciji za materijalna jevrejska potraživanja od Nemačke u vidu socijalne pomoći i penzija, a za žrtve Holokausta.

Međutim, od 1953. Nemačka odugovlači i odlaže da isplati jugoslovenska potraživanja proizašla posle Drugog svetskog rata kao rezultat međunarodnih dogovora. Posle 1957, kada je SR Nemačka prekinula diplomatske odnose sa Jugoslavijom, zbog priznanja Demokratske Republike Nemačke, pitanje reparacija nije više ni postavljano, i to je bio dobar izgovor za Nemačku da se obeštećenje stavi u drugi plan. Ipak, Jugoslavija je i dalje pokušavala da tokom šezdesetih godina stavi pitanje obeštećenja na dnevni red, ali je Nemačka to uporno odbijala.

Konkretni razgovori sa Nemačkom oko obeštećenja žrtava Drugog svetskog rata počeli su tek posle 1970, neposrednim kontaktima između Tita i nemačkog kancelara Vilija Branta i odvijali su se u više navrata, prvo na Brionima 1968. kada je Brant predložio da se nađe formula koja nije toliko opterećena prošlošću nego je upućena na budućnost (kasnije nazvana u njegovim memoarima „Brionskom formulom“).

Nakon toga je Tito u Bonu, prilikom službene posete 1970, samo uzgred pomenuo pitanje reparacije, da bi u aprilu 1973. postignut sporazum – kasnije ratifikovan kao „Ed Memoar“ (u prevodu: „Izjava jugoslovenske vlade“) – po kojem je Jugoslaviji isplaćen novac za privredni razvoj, a indirektno je njime obuhvaćena i odšteta za sve Srbe stradale u nemačkim logorima. O drugim građanima, državljanima, Jevrejima i drugima, koji su pretrpeli materijalnu štetu u zarobljeništvu i po logorima, nije govoreno!?

Nesporno je da su se razgovori odvijali u atmosferi tajnosti, pa je ovakvim pristupom jednoj međunarodnoj obavezi države agresora prema žrtvama otvoren prostor za razne spekulacije i nagađanja na temu restitucije i reparacije, koji bezmalo i danas traju. Tako, prema tvrdnji istoričara Zorana Janjetovića 2005. dokument na osnovu kojeg je izvršena kompenzacija odštete u pisanoj formi ne postoji. Janjetović, takođe, ukazuje na to da je potrebno razlikovati žrtve nacizma koje su delimično obeštećene, od žrtava rata koje nisu obeštećene.

Međutim, taj „nepostojeći“ sporazum od 10. decembra 1974. godine, poznatiji kao Brionska formula rešenja ratne štete, ratifikovan je 26. decembra 1974. u Saveznom veću Skupštine SFRJ (Zakon o ratifikaciji Sporazuma između SIV SFRJ i Vlade SR Nemačke o odobravanju pomoći u kapitalu).

U tekstu Sporazuma jasno je navedeno da preostala otvorena pitanja iz prošlosti treba rešavati kroz dugoročnu saradnju na ekonomskim i drugim pitanjima, u cilju definitivnog ispunjenja ove saglasnosti. U tom smislu je Vlada SR Nemačke odobrila Vladi SFRJ pomoć u kapitalu u vrednosti od 700.000.000 DM, u vidu zajma u tri tranše, na rok od 30 godina sa grejs periodom od 10 godina i kamatom od 2 % godišnje.

Upotreba zajmova određena je ugovorima koje je zaključivala Narodna banka Jugoslavije i Kreditenstalt für Wideraufbau (Banka za obnovu), a prema pravnim propisima koji važe u SR Nemačkoj. Vlada SR Nemačke dala je prednost industrijskim proizvodima Pokrajine Berlin, prilikom isporuke iz odobrenog zajma. Sporazumom je odobren uvoz industrijskih sirovina, opreme, rezervnih delova, proizvoda hemijske industrije, poljoprivrednih mašina i oruđa i priplodne stoke, kao i drugih industrijskih i rudarskih proizvoda, koji su od interesa za proizvodnju i privredni razvoj Jugoslavije.

Ipak, spekulisalo se da je navedena pomoć u kapitalu iskorišćenja za pokrivanje deficita i finansiranje izgradnje nuklearne elektrane Krško u Sloveniji, pod pritiskom Skupštine SFRJ u januaru 1990. SSIP je javno obavestio da su sredstva u vezi izgradnje 380 kw kružnog dalekovoda dodeljena elektroprivredi i bankama u Sarajevu, Titogradu, Zagrebu, Skoplju, Ljubljani, Beogradu i Novom Sadu za dalekovod i postrojenja vezanog za njih. Danas na web-sajtu Nuklearne elektrarne Krško piše da su investitori izgradnje Savske elektrane Ljubljana i Elektroprivreda Zagreb, što upravo potvrđuje spekulacije.

Početkom 1975. godine od tih sredstava poslata je i finansijska pomoć Crnoj Gori.

Dakle, rešavanje spornih pitanja putem privredne saradnje, odnosno Brionskom formulom, prvi je, istina, pokušaj konačnog rešenja ovog pitanja, mada se ni u kom smislu Sporazum koji je ratifikovala Skupština ne može smatrati izmirenjem ratnih potraživanja, budući da je usvojeni Sporazum dvostranoteretan pravni posao sa svim elementima ugovora o zajmu u kojem se nijednom rečju ne pominje ratna šteta, niti obeštećenje žrtava terora, te se ti krediti moraju vratiti.

U Brantovim memoarima „Susreti i saznanja“ se jedino govori o uslovima u kojima su razgovori vođeni i koji su bili glavni problemi između dve zemlje.

Jedino je nesporno da žrtvama rata po logorima i na prinudnom radu nije isplaćena ratna šteta, pa se stiče utisak da se pojedinačna tragedija zapravo „utopila“ u kolektivnom obeštećenju države Jugoslavije, ako se pomoć u kapitalu zapravo tako može tretirati!

Javnosti su poznati pokušaji Vlade SFRJ da notama od 5. decembra 1991. i 23. aprila 1992, kao i zahtev Udruženja ratnih zarobljenika Jugoslavije iz januara 1992, „vrati za pregovarači sto“ Nemačku, koja je obe note odbila.

Pitanje ratne odštete je dodatno iskomplikovano 1992. godine Deklaracijom Skupštine Srbije o poništavanju Dogovora Tito-Brant Deklaracijom o poništaju Odluke rukovodstva zemlje o praštanju nadoknade za ratne zločine Bugarskoj. Ne ulazeći u pravnu validnost ovih deklaracija, sasvim je sigurno da pitanje ratne štete države na infrastrukturi ne može da se tretira ravnopravno sa štetom koju su pretrpeli civili, u logorima i stratištima, kao žrtve terora.

SR Nemačka nije isplaćivala ratnu odštetu, očigledno smatrajući da je svoju međunarodnu obavezu ispunila, a sve pojedinačne zahteve žrtava terora, upućene preko njene ambasade u Srbiji, odbijala pozivanjem na sporazum Tito-Brant.

Nemačka je izvesno rešila tzv. nemačko pitanje (pitanje podunavskih Švaba) u Vojvodini, tako da je svoje građane obeštetila za izgubljenu imovinu i za gubitak građanskih prava, a nikada nije transparentno istakla zahtev Jugoslaviji za odštetu za folksdojčere, što jasno navodi na zaključak da je to pitanje smatrala raspravljenim u sklopu razgovora Tito-Brant.

Nezavisno od iznetih predloga, rasprava, debata i napisanih stručnih tekstova, kao i spekulacija, činjenica je da će sve dok se ovo pravno i moralno pitanje ne reši u korist žrtava rata, istorijska zlostavljanja iz Drugog svetskog rata biti potisnuta u zaborav, a da žrtve i njihovi potomci nikada, nažalost, neće naći stvarnu satisfakciju ni u pravu, ni u moralu!